29 października 2021 r., podczas posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej podjęto uchwałę o ustanowieniu roku 2022 Rokiem Józefa Mackiewicza. Uchwałę podjęto w związku ze 120-leciem urodzin tego wybitnego pisarza, akcentując „wielkość jego dorobku wytrwale wspierającego idee: niepodległości Polski, wolności i przyjaznego współistnienia narodów Europy Środkowo-Wschodniej oraz niezłomnego oporu przeciwko komunizmowi”.

Projekt uchwały przybliżył życiorys i dokonania urodzonego 1 kwietnia 1902 roku w Petersburgu Józefa Mackiewicza. Przypomniano, że „już jako siedemnastoletni ochotnik walczył przeciwko bolszewikom w Dywizji Litewsko-Białoruskiej, a później, na własną prośbę – w 13. Pułku Ułanów. W tym czasie zetknął się z rosyjskimi i białoruskimi sojusznikami w oddziałach generała Stanisława Bułak-Bałachowicza. W 13. Pułku walczył aż do zwycięstwa nad bolszewikami”. Po wojnie odbył studia przyrodnicze i współpracował z wileńskim „Słowem”, redagowanym przez jego starszego brata Stanisława, dając się poznać jako „patriota wielonarodowego i wielowyznaniowego dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego”.

W tekście uchwały obficie przywoływano lata 30. XX w., w których miały miejsce pierwsze dokonania literackie Mackiewicza, począwszy od pierwszego zbioru nowel, sztuk teatralnych, powieści kryminalnych aż po reportaże pt. „Bunt rojstów”.

Po wybuchu II wojny światowej, gdy Wilno zajęli Litwini, przez kilka miesięcy Mackiewicz wydawał polski dziennik „Gazeta Codzienna”. „W Wilnie przetrwał okupację sowiecką, a po tym, kiedy to miasto trafiło pod okupację niemiecką – odmówił wydawania kolaboracyjnego pisma w języku polskim. Gdy zamieścił w «Gońcu Codziennym» kilka antybolszewickich tekstów, został oskarżony o współpracę z Niemcami. Od wyroku skazującego uratowali go kierownik Biura Informacji i Propagandy Okręgu AK Wilno Zygmunt Andruszkiewicz oraz wybitny pisarz i żołnierz Sergiusz Piasecki. Po wojnie został oczyszczony z zarzutu kolaboracji. W maju 1943 roku, za zgodą polskich władz podziemnych, był świadkiem prowadzonej przez Niemców ekshumacji ciał oficerów zamordowanych przez Sowietów w Katyniu” – głosi uchwała.

W 1944 roku Józef Mackiewicz wraz z żoną Barbarą Toporską uciekł do Warszawy, a następnie do Krakowa, gdzie napisał broszurę pt. „Optymizm nie zastąpi nam Polski”. Następnie małżonkowie przedostali się do Rzymu. To właśnie tam ukazały się reportaż „Ponary-baza” – wstrząsający opis ludobójstwa dokonanego przez Niemców na Żydach – oraz „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów” ze wstępem generała Władysława Andersa.

W Londynie, gdzie autor przeniósł się w 1947 roku, wydał pierwszą książkę o sowieckim ludobójstwie na Polakach w języku angielskim „The Katyń Wood Murders”. W 1952 roku zeznawał przed komisją Kongresu Stanów Zjednoczonych do zbadania zbrodni katyńskiej. Od 1955 roku aż do śmierci w 1985 roku pisarz mieszkał z żoną w Monachium. To właśnie w Monachium po 1955 roku powstawały jego najważniejsze dzieła literackie oraz teksty publicystyczne, niektóre napisane wspólnie z Barbarą Toporską. Były to przede wszystkim powieści: „Droga donikąd”, „Karierowicz”, „Kontra”, „Sprawa pułkownika Miasojedowa”, „Lewa wolna”, a także zbiory publicystyki, m.in.: „Zwycięstwo prowokacji”, „Ściągaczki z szuflady Pana Boga”, „Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy”.

W swoich utworach Mackiewicz przedstawiał życie mieszkańców pogranicza polsko-litewsko-białoruskiego na tle przełomowych wydarzeń historycznych i odwoływał się do tradycji wielonarodowej Rzeczypospolitej. Był nieprzejednanym wrogiem totalitaryzmów, szczególnie komunizmu, poszukiwał wszystkiego, co mogłoby łączyć mieszkańców Europy Środkowo-Wschodniej. Pisarz mawiał: „Katastrofa to nie śmierć połowy ludzkości w wojnie atomowej. Katastrofa to życie całej ludzkości pod panowaniem ustroju komunistycznego”. Często wyrażał kontrowersyjne zdania na tematy polityczne. Przykładem może być jego wypowiedź o NSZZ „Solidarność”: „Ruch Solidarności w PRL nie był nigdy dążącym do obalenia komunizmu, lecz do ulepszenia go”.

Warto odwiedzić oficjalną stronę internetową, poświęconą życiu i twórczości pisarza. Można tam również znaleźć informacje o zwycięzcach każdej z edycji Nagrody Literackiej im. Józefa Mackiewicza – nagrody, która przyznana została po raz pierwszy w setną rocznicę urodzin Józefa Mackiewicza (rok 2002), jej pomysłodawcą w 1998 roku był Stanisław Michalkiewicz. W 2021 roku nagroda została przyznana Pawłowi Lisickiemu za książkę „Dogmat i tiara. Esej o upadku rzymskiego katolicyzmu”, ogłoszoną przez Wydawnictwo Fronda.

W czasach PRL twórczość Mackiewicza była zakazana i niemal niedostępna. W jakimś stopniu zmienił to dopiero rozwój wydawnictw drugiego obiegu. Od 1964 roku do dziś powstają książki na temat artysty – ostatnia to wydana w ubiegłym roku pozycja K. Maciąga „Sam jeden. Józef Mackiewicz – pisarz i publicysta”.

Józef Mackiewicz zmarł 31 stycznia 1985 r., a jego żona Barbara Toporska w czerwcu tego roku. Oboje zostali pochowani w Londynie.

oprac. Igor Sitko, Kacper Skowron